Tổng hợp Heuristics & Cognitive Biases trong Thinking, Fast and Slow

1. Heuristics chính (công cụ suy nghiệm đơn giản của S1)

Availability Heuristic (Heuristic Tính sẵn có)
- Con người đánh giá xác suất dựa trên mức độ dễ dàng nhớ lại ví dụ.
- Hệ quả: sự kiện nổi bật, gây ấn tượng (tai nạn máy bay, khủng bố) bị đánh giá quá cao so với tần suất thực.
Representativeness Heuristic (Heuristic Tính điển hình)
- Đánh giá sự việc dựa trên mức độ giống một mẫu điển hình (prototype).
- Hệ quả: Bỏ qua xác suất cơ bản (base rate neglect), dẫn đến ngụy biện như “Linda Problem” (người nữ hoạt động xã hội dễ bị gán thêm thuộc tính nữ quyền).
Anchoring Heuristic (Heuristic Mỏ neo)
- Các ước lượng chịu ảnh hưởng mạnh từ một con số ban đầu (anchor), ngay cả khi nó vô lý.
- Hệ quả: ra quyết định bị lệch hướng theo điểm xuất phát.
Affect Heuristic (Heuristic Cảm xúc)
- Con người ra quyết định dựa trên phản ứng cảm xúc tích cực/tiêu cực tức thời.
- Hệ quả: rủi ro của hành động dễ chịu (ví dụ: đầu tư công nghệ xanh) bị đánh giá thấp, còn lợi ích của hành động gây lo sợ (hạt nhân) bị xem nhẹ.

Base Rate Neglect (Bỏ qua tỷ lệ nền)
- Thay vì dựa trên xác suất nền, con người dựa vào thông tin cụ thể hoặc điển hình.
Law of Small Numbers (Luật số nhỏ)
- Con người kỳ vọng mẫu nhỏ phản ánh chính xác tổng thể → dễ kết luận sai lệch từ ít dữ liệu.
Regression to the Mean (Hồi quy về trung bình)
- Con người quên rằng kết quả cực đoan có xu hướng quay lại mức trung bình trong lần đo tiếp theo.

Confirmation Bias (Thiên kiến xác nhận)
- Tìm và nhớ thông tin ủng hộ niềm tin sẵn có, bỏ qua thông tin trái chiều.
Hindsight Bias (Thiên kiến nhìn lại)
- Sau khi sự việc xảy ra, ta tin rằng “đã biết trước rồi”.
Overconfidence Bias (Thiên kiến quá tự tin)
- Tin tưởng quá mức vào độ chính xác của tri thức và dự đoán của mình.
Illusion of Validity (Ảo tưởng tính đúng đắn)
- Tin rằng đánh giá dựa trên thông tin nhất quán thì chính xác, ngay cả khi thiếu dữ liệu.

Loss Aversion (Ác cảm mất mát)
- Nỗi đau do mất mát mạnh hơn niềm vui từ được lợi có giá trị tương đương.
Framing Effect (Hiệu ứng khung)
- Cùng một thông tin nhưng cách diễn đạt khác nhau → quyết định khác nhau (90% sống sót vs. 10% tử vong).
Prospect Theory Biases (Thuyết triển vọng – trọng tâm của Kahneman & Tversky)
- Con người không tối đa hóa lợi ích kỳ vọng, mà dựa vào điểm tham chiếu (reference point).
- Đặc trưng: ưa rủi ro khi đối diện mất mát, né rủi ro khi đối diện lợi ích chắc chắn.
Endowment Effect (Hiệu ứng sở hữu)
- Chúng ta định giá cao hơn những gì mình đang sở hữu.
Status Quo Bias (Thiên kiến duy trì trạng thái)
- Ưa thích hiện trạng, chống lại thay đổi ngay cả khi thay đổi có lợi.

What You See Is All There Is (WYSIATI)
- S1 xây dựng câu chuyện từ thông tin sẵn có, bỏ qua những gì chưa biết.
Availability Cascade
- Một ý tưởng lặp lại nhiều lần trở thành “chân lý hiển nhiên”.
Peak-End Rule (Quy tắc đỉnh – kết thúc)
- Con người nhớ trải nghiệm dựa trên thời điểm cao trào (peak) và khoảnh khắc cuối cùng, không dựa trên tổng thể.

Halo Effect (Hiệu ứng hào quang)
- Ấn tượng tích cực về một đặc điểm lan tỏa sang các đặc điểm khác.
Anchoring in Negotiation (Neo trong đàm phán)
- Người đưa ra con số đầu tiên có lợi thế lớn.
Planning Fallacy (Ảo tưởng kế hoạch)
- Dự án thường tốn nhiều thời gian, chi phí hơn dự đoán, do quá tin vào kịch bản lạc quan.