Hành Trình Phát Triển Phẩm Cách: Định Nghĩa và 5 Cấp Độ Xây Dựng Một Cuộc Sống Ý Nghĩa | Take_notes
Phẩm cách (character) là một khái niệm sâu sắc, không chỉ đơn thuần là sự tự kiểm soát hay ý chí, mà là hành trình nội tâm hướng tới những giá trị cao quý, giúp con người sống một cuộc đời ý nghĩa và viên mãn. Trong bài nói chuyện “The 5 Levels of Character” và cuốn sách The Road to Character, David Brooks – nhà báo nổi tiếng của The New York Times – đã định nghĩa và phân biệt phẩm cách qua lăng kính của hai bản ngã đối lập: Adam 1 và Adam 2, đồng thời đưa ra 5 cấp độ phát triển phẩm cách cùng các yếu tố cốt lõi để xây dựng nó. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về khái niệm phẩm cách và cách áp dụng nó vào cuộc sống.
Phẩm Cách Là Gì? Phân Biệt Adam 1 và Adam 2
Định Nghĩa Phẩm Cách
Phẩm cách không phải là khả năng tự kiểm soát (self-control) hay ý chí (willpower) như quan niệm truyền thống, mà là một hành trình nội tâm tập trung vào những “đức tính điếu văn” (eulogy virtues) – những phẩm chất được nhắc đến trong bài điếu văn sau khi ta qua đời, như lòng tốt, sự dũng cảm, trung thực, và khả năng yêu thương sâu sắc. Theo David Brooks, phẩm cách phát triển qua logic đạo đức (moral logic) nghịch lý: “Để hoàn thiện bản thân, bạn phải quên mình. Để tìm thấy bản thân, bạn phải đánh mất mình.”
Phân Biệt Adam 1 và Adam 2
Brooks sử dụng khái niệm Adam 1 và Adam 2 để giải thích sự mâu thuẫn nội tại trong mỗi con người:
- Adam 1 (Bản ngã hướng ngoại – Đức tính lý lịch):
Đại diện cho tham vọng, sự cầu tiến, và chinh phục thế giới bên ngoài. Adam 1 tập trung vào “resume virtues” (đức tính lý lịch) – thành công nghề nghiệp, xây dựng, sáng tạo, kiếm tiền, và đạt danh tiếng. - Đặc điểm: Sống sôi động, chạy theo tiêu chuẩn xã hội, đo lường giá trị bằng vật chất và sự tán dương.
- Ví dụ: Một người làm việc không ngừng để thăng tiến, mua nhà đẹp, xe sang, nhưng cảm thấy trống rỗng bên trong.
- Adam 2 (Bản ngã hướng nội – Đức tính điếu văn):
Hướng vào bên trong, xây dựng chiều sâu tâm hồn và phẩm cách, sống theo chân lý tối cao, trao đi yêu thương, nâng đỡ người khác, và đạt sự hài hòa nội tâm. Adam 2 tập trung vào “eulogy virtues” – phẩm chất đạo đức, ý thức đúng sai, mong muốn làm điều tốt và trở thành người tốt. - Đặc điểm: Khiêm nhường, kỷ luật, tự chủ cảm xúc, biết ơn, yêu thương không toan tính, không tìm kiếm hào quang bên ngoài.
- Ví dụ: Dorothy Day dành cả đời giúp đỡ người nghèo khổ với tình yêu thương thuần khiết, không mong cầu sự đền đáp.
Sự Mâu Thuẫn và Hệ Quả
Văn hóa hiện đại thường khuyến khích Adam 1, dẫn đến sự gia tăng tính tự cao (narcissism) và tập trung vào “cái tôi lớn” (big me). Nghiên cứu cho thấy, năm 1950, chỉ 12% học sinh 16 tuổi ở Mỹ nghĩ mình là “người rất quan trọng”; đến năm 2005, con số này tăng lên 80%. Điểm số tự cao (narcissism test) cũng tăng 30% trong 20 năm qua, khiến mong muốn nổi tiếng (fame) trở thành ưu tiên hàng đầu của giới trẻ, vượt qua các giá trị truyền thống.
Hệ quả là con người trở thành “con vật khôn ngoan” (shrewd animal), sống với “nỗi buồn vô thức” (unconscious boredom), không gắn bó với lý tưởng cao cả. Christian Smith, một nhà xã hội học, phát hiện 70% sinh viên Mỹ không thể trả lời khi được hỏi về “tình huống đạo đức” (moral dilemma), vì họ thiếu từ vựng đạo đức. Trong 30 năm qua, các từ như “bravery” (dũng cảm) giảm 66%, “gratitude” (lòng biết ơn) giảm 49%, “humbleness” (khiêm nhường) giảm 52%, và “kindness” (lòng tốt) giảm 56%, trong khi từ vựng kinh tế lại gia tăng.
Các Yếu Tố Xây Dựng Phẩm Cách
Phẩm cách phát triển qua các hoạt động nội tâm, không dựa trên logic kinh tế của Adam 1 (nỗ lực dẫn đến phần thưởng), mà dựa trên logic đạo đức nghịch lý: phải cho đi để nhận lại, phải từ bỏ để tìm thấy, và phải đối mặt với yếu điểm để trưởng thành. Dưới đây là 5 yếu tố cốt lõi để xây dựng phẩm cách:
- Tự Đối Mặt (Self-Confrontation):
Đối mặt với điểm yếu của bản thân là bước đầu tiên để phát triển phẩm cách.
- Ví dụ: Dwight Eisenhower, từ nhỏ đã học cách kiểm soát cơn nóng giận sau khi mẹ ông dạy rằng “kẻ chinh phục tâm hồn mình vĩ đại hơn kẻ chiếm được một thành phố.”
- Đau Khổ (Suffering):
Đau khổ có thể mở rộng tâm hồn, giúp con người hiểu bản thân, đồng cảm với người khác, và hướng tới sự siêu việt (transcendence).
- Ví dụ: Samuel Johnson, với cuộc đời đầy đau khổ (mù một mắt, điếc một tai, mắc bệnh Tourette), biến đau khổ thành sự đồng cảm và mục đích đạo đức qua việc viết lách.
- Ơn Gọi (Vocation):
Phẩm cách phát triển khi con người tìm thấy ơn gọi, không phải bằng cách “tìm đam mê bên trong” (look within), mà bằng cách đáp ứng lời kêu gọi từ thế giới bên ngoài (look outside).
- Ví dụ: Frances Perkins, sau vụ cháy nhà máy Triangle Shirtwaist (1911), tìm thấy ơn gọi trong việc đấu tranh cho an toàn lao động, trở thành Bộ trưởng Lao động đầu tiên của Mỹ.
- Tình Yêu (Love):
Tình yêu là yếu tố cốt lõi, giúp con người khiêm nhường, mở lòng, và kết nối với người khác.
- Ví dụ: George Eliot (Maryann Evans) học cách yêu một cách trưởng thành với George Lewes, bất chấp định kiến xã hội, giúp bà trở thành một nhà văn sâu sắc.
- Khoảnh Khắc Siêu Việt (Transcendent Moments):
Phẩm cách đạt đỉnh khi con người trải nghiệm những khoảnh khắc siêu việt, cảm nhận sự hài hòa và biết ơn sâu sắc.
- Ví dụ: St. Augustine và mẹ ông (Monica) đạt trạng thái “hushed” (yên lặng, hòa hợp) trong một cuộc trò chuyện tâm linh, cảm nhận niềm vui tan biến (dissolving joy).
Hành Trình Phát Triển Phẩm Cách Qua 5 Cấp Độ
David Brooks chia quá trình phát triển phẩm cách thành 5 cấp độ, từ bản chất bẩm sinh đến trạng thái siêu việt, với mỗi cấp độ có “điểm áp lực” và cách thực hiện cụ thể:
Cấp Độ 1: Bản Chất Bẩm Sinh và Sự Gắn Bó (Inborn Nature and Attachment)
- Định Nghĩa: Phẩm cách bắt đầu từ bản chất xã hội của con người (cooperative nature), với khả năng gắn bó và giữ cam kết cơ bản.
- Điểm Áp Lực: Xây dựng các mối quan hệ gắn bó mạnh mẽ (strong attachments) và tình yêu (strong loves) để con người muốn giữ vững cam kết.
- Cách Thực Hiện: Khuyến khích các mối quan hệ thử thách và cải thiện cam kết, như qua trò chơi, sự hướng dẫn (mentoring), và các hoạt động nhóm.
- Ví dụ: Trẻ em trên sân chơi học cách giữ cam kết với bạn bè qua trò chơi, từ đó xây dựng phẩm cách cơ bản: “Bạn có thể tin tưởng tôi.”
Cấp Độ 2: Tự Kiểm Soát và Thói Quen (Self-Control and Habits)
- Định Nghĩa: Phẩm cách phát triển qua các thói quen tự kiểm soát, như grit (kiên trì), tiết kiệm, và khiêm tốn, giúp con người trở thành học sinh và nhân viên tốt.
- Điểm Áp Lực: Rèn luyện các thói quen tự kiểm soát (Aristotelian habits) qua các hành động nhỏ, từ đó phát triển các đức tính cần thiết.
- Cách Thực Hiện: Dạy qua các hoạt động thực tế (như chơi cờ vua, thể thao), nơi phẩm cách được xây dựng gián tiếp qua tự kiểm soát, mà không cần nói trực tiếp về đạo đức.
- Ví dụ: Một huấn luyện viên cờ vua ở New York dạy học sinh tự kiểm soát qua việc chơi cờ, giúp họ phát triển phẩm cách mà không cần nhắc đến từ “character.”
Cấp Độ 3: Sống Cân Bằng Giữa Các Cam Kết (Balanced Life)
- Định Nghĩa: Phẩm cách là khả năng cân bằng giữa các cam kết khác nhau (công việc, gia đình, cộng đồng, đức tin), dựa trên thẩm mỹ đạo đức (moral aesthetics) thay vì luật lệ.
- Điểm Áp Lực: Tạo môi trường “dày đặc” (dense organizations) với các chuẩn mực và ưu tiên rõ ràng, giúp con người học cách cân bằng giữa các cam kết.
- Cách Thực Hiện: Cung cấp các hệ giá trị (hệ sinh thái đạo đức – moral ecologies) từ các truyền thống (Hy Lạp, Stoic, Thiên Chúa giáo, Phật giáo) để con người lựa chọn và xây dựng hệ thống đạo đức của riêng mình.
- Ví dụ: Một trường học có thể giới thiệu các hệ giá trị khác nhau, giúp học sinh chọn hệ giá trị phù hợp (dựa trên danh dự, lý trí, hay tình yêu thương).
Cấp Độ 4: Khám Phá “Ngọn Núi Thứ Hai” (Second Mountain)
- Định Nghĩa: Phẩm cách phát triển khi con người trải qua khủng hoảng, nhận ra “ngọn núi thứ hai” – thường liên quan đến đạo đức, đức hạnh, và sự cứu rỗi – thay vì chỉ chạy theo “ngọn núi thứ nhất” (thành công bề ngoài).
- Điểm Áp Lực: Khủng hoảng (mất mát, thất bại) là cơ hội để con người nhận ra “ngọn núi thứ hai,” tập trung vào ý nghĩa sâu sắc hơn.
- Cách Thực Hiện: Khuyến khích con người đối mặt với khủng hoảng, quay vào nội tâm, tìm kiếm ý nghĩa thay vì chỉ chạy theo thành công bề ngoài.
- Ví dụ: Viktor Frankl, trong trại Auschwitz, tìm thấy ý nghĩa qua việc “đáp ứng xứng đáng với khổ đau,” giúp ông vượt qua nghịch cảnh.
Cấp Độ 5: Trạng Thái Siêu Việt (Transcendence)
- Định Nghĩa: Phẩm cách cao nhất là đạt đến trạng thái siêu việt, nơi con người sống vì ý nghĩa và mục đích tối thượng, cảm nhận sự kết nối với chân lý phổ quát và tình yêu vô điều kiện.
- Điểm Áp Lực: Tạo cơ hội để con người trải nghiệm “cảm giác thiêng liêng” (sacredness), từ đó khát khao sống xứng đáng với những khoảnh khắc đó.
- Cách Thực Hiện: Khuyến khích các hoạt động tâm linh (cầu nguyện, thiền, viết nhật ký), phục vụ vô tư (selfless service), tự đấu tranh với “tội lỗi cốt lõi” (core sin), và tham gia các nhóm nhỏ để suy ngẫm sâu sắc.
- Ví dụ: Rabbi Wolf Kelman, trong cuộc tuần hành ở Selma, cảm nhận “ý nghĩa vượt ngoài bí ẩn,” thúc đẩy ông sống vì mục đích cao cả.
Kết Luận: Sống Một Cuộc Đời Ý Nghĩa Qua Phẩm Cách
Phẩm cách không chỉ là tự kiểm soát hay thành công nghề nghiệp, mà là hành trình phát triển nội tâm qua 5 cấp độ: từ sự gắn bó cơ bản, rèn luyện thói quen, sống cân bằng, khám phá ý nghĩa sâu sắc, đến đạt trạng thái siêu việt. Để xây dựng phẩm cách, chúng ta cần tự đối mặt với điểm yếu, biến đau khổ thành ý nghĩa, tìm kiếm ơn gọi từ thế giới bên ngoài, trải nghiệm tình yêu không toan tính, và đón nhận những khoảnh khắc siêu việt.
Hành trình này đòi hỏi sự cân bằng giữa Adam 1 (tham vọng, thành công) và Adam 2 (đạo đức, ý nghĩa), vượt qua văn hóa hiện đại tôn vinh “cái tôi lớn” để sống một cuộc đời sâu sắc và viên mãn. Hãy bắt đầu từ những bước nhỏ – xây dựng các mối quan hệ gắn bó, rèn luyện thói quen tự kiểm soát, và không ngừng tìm kiếm ý nghĩa – để từng ngày trở thành phiên bản tốt đẹp hơn của chính mình. Bạn đã sẵn sàng cho hành trình này chưa?
Để lại một bình luận